Sự ra đời áo bà ba
trang phục truyền thống của người Nam Bộ
~~<><><><>~~
Không biết tự bao giờ nhắc đến áo bà ba người ta nghĩ ngay đến vẻ đẹp thuần hậu, mộc mạc, dịu dàng của người phụ nữ Nam Bộ. Ngược dòng lịch sử, trở về mảnh đất Nam bộ thuở sơ khai, cũng là tìm về gốc tích của chiếc áo bà ba.
Không như người Bắc mặc váy, yếm hay áo tứ thân … bộ y phục thường ngày của người Nam bộ thế kỷ XVIII là áo ngắn và quần dài. Về sau đến thế kỷ XIX đã có sự nâng cấp cải tiến quan trọng cho bộ y phục bắt đầu ấy thành bộ y phục thông dụng mà tất cả chúng ta thấy ngày này đó là bộ quần áo có tên bà ba .
Nhưng cũng có người lại cho rằng bộ bà ba Nam Bộ phỏng theo y phục của các nước lân cận nhờ quá trình giao lưu văn hoá. Cụ thể hơn đó là kiểu trang phục của người “BaBa” – một nhóm người Hoa sống trên đảo Pinang thuộc Malaysia ngày nay.
Dẫu sao, tất cả chúng ta phải luôn khẳng định chắc chắn một điều rằng bộ bà ba đen, khăn rằn và nón lá đã tích hợp với nhau trở thành nét biểu trưng rực rỡ cho vẻ đẹp tâm hồn, vẻ đẹp văn hoá của người phụ nữ Nam Bộ .
Phụ nữ Nam bộ trong trang phục áo bà ba, khăn rằn, nón lá.
Áo bà ba vốn là áo không cổ. Thân áo phía sau may bằng một mảnh vải nguyên, thân trước gồm hai mảnh, ở giữa có hai dải khuy cài chạy dài từ trên xuống. Áo chít eo, xẻ tà vừa phải ở hai bên hông. Độ dài của áo chỉ trùm qua mông, gần như bó sát thân. Áo phối hợp với chiếc quần đen dài chấm cổ chân hoặc gót chân đã làm đẹp thêm hình hài dáng vóc của người phụ nữ với chiếc sống lưng ong nhẹ nhàng, thanh thoát, thướt tha .
Nếu so với những phục trang truyền thống trong và ngoài nước, thì có lẽ rằng áo bà ba Nam Bộ là bộ phục trang đơn thuần nhất. Sự nhã nhặn này tương thích với quan điểm sống của người Việt luôn tôn vinh sự giản dị và đơn giản và nền nã .
“Chiếc áo bà ba trên dòng sông thăm thẳm. Thấp thoáng con xuồng bé nhỏ đến mong manh, nón lá đội nghiêng coi thường con sóng dữ .. Hậu Giang ơi em vẫn đẹp ngàn đời”.
Chỉ thế thôi nhưng nó đã dệt nên những bản hoà tấu nhẹ nhàng trầm bổng nối hai bờ quá khứ và hiện tại, làm nao lòng bao lữ khách qua đây .
Ta hoàn toàn có thể thấy những người con gái Nam Bộ trong chiếc áo bà ba, đảm đang khi ra đồng, thướt tha trên những chuyến đò ngang, thấp thoáng đâu đây bên những rặng dừa, gió tung tà áo trên những chiếc cầu tre lắt lẻo hay bay bổng trong điệu hò điệu lý. Áo là hình tượng, là tâm hồn, là kết tinh của quê nhà xứ sở, là hồn Việt trải qua mấy trăm năm kể từ khi cha ông ta khám phá mảnh đất phương Nam .
Ấy vậy mà thời nay, cái đẹp thuần khiết ấy, những sắc màu dung dị ấy đang mai một dần đi. Cổ tròn, cổ tim hoặc cổ thìa vốn là đặc trưng của áo bà ba, thì do sở trường thích nghi cá thể, cổ áo đã khi thấp, khi cao, khi trễ nải, lúc hình vuông vắn, hình lá, lúc khoét rộng hở hang .
Ta biết đặc thù của miền đất Nam Bộ là nhiều kênh rạch sông nước, thừa nắng gió nên phải chít eo và xẻ tà thấp thôi để dù có đi làm hoặc đi chơi nắng gió sông nước chỉ đủ làm tung nhẹ tà áo mà không làm mất đi vẻ e ấp kín kẽ của người phụ nữ … Nhưng giờ đây người ta chít eo cao lên, vạt áo xẻ thật dài, thật cao gần về phía nách. Chắc để hở chút eo, chút lườn cho đẹp mắt chăng ?
Y phục xưa thường nhuộm màu đen, màu nâu, bằng lá bàng, vở cây đà, cây cóc hoặc trái dưa nưa ( makloer ). Từ một bộ bà ba đen bắt đầu, theo thời hạn sở trường thích nghi và nếp hoạt động và sinh hoạt biến hóa từ từ nó được hoàn thành xong thêm với đủ những cung bậc trầm bổng của sắc tố, hoạ tiết, hoa văn .
Nhiều nhà phong cách thiết kế, nhà tạo mẫu có tận tâm, muốn thừa kế và phát huy truyền thống của phục trang đã có những nâng cấp cải tiến thành công xuất sắc để áo bà ba không chỉ sống trong đời sống hàng ngày mà còn sống trên sân khấu thời trang, hoà nhịp cùng tiết điệu của đời sống tân tiến .
Nhưng lại cũng có không ít mẫu mang những mẫu mã, pha lẫn hoạ tiết, sắc tố, được cải biến một cách tuỳ tiện nếu không muốn nói là lố lăng, làm mất đi cái đẹp tự thân của bộ bà ba truyền thống. Hình ảnh bộ bà ba đen nguyên sơ dân dã trở nên nhiều hình nhiều vẻ, loè loẹt sắc màu, thêu thùa biết bao hoa lá rồng phượng … Khí hậu Nam Bộ nóng nắng quanh năm nên áo được may bằng vật liệu mềm, mát, thanh mảnh, nay được may bằng những gấm những nhung .
Các nhà phong cách thiết kế, nhà tạo mốt, trước khi thực thi những sáng tạo độc đáo phát minh sáng tạo nào đó nên chăng hãy để tâm một chút ít khám phá lịch sử dân tộc, phong tục, phong thái sống, ý niệm về cái Chân-Thiện-Mỹ của mỗi bộ y phục, mỗi dân tộc bản địa, mỗi xứ sở, để nắm được cái hồn, cái nét đặc trưng của bộ y phục gốc. Có vậy thì những biến tấu, cải biên mới tương thích .
Dù đời sống vội vã hơn, ồn ào hơn, dù thời hạn có làm cho bao giá trị biến hóa đi, nhưng đó đây trên con đường thời hạn đằng đẵng, mẹ ta, chị ta, em ta vẫn mặc chiếc áo ấy như một nét hồn quê vẫn còn ẩn hiện đâu đây, vẫy gọi ta tìm về bên cõi nhớ …
Lịch sử chiếc áo bà ba
Một số giả thiết về sự xuất hiện chiếc áo bà bà như sau:
Áo bà ba có nét giống cái ” áo đàn ông cổ tròn và cửa ống tay hẹp ” mà Lê Quý Đôn đã pháp luật cho dân từ Thuận Quảng trở vào ở cuối thế kỷ 18 .
Theo nhà văn Sơn Nam thì “ Bà Ba là người Mã Lai lai Trung Quốc. Chiếc áo bà ba mà người miền Nam ưa thích, vạt ngắn không bâu chính là kiểu áo của người Bà Ba ”. Cụ thể hơn, đó là kiểu phục trang của người ” BaBa ” – một nhóm người Hoa sống trên hòn đảo Penang thuộc Malaysia ngày này .
Một ý niệm khác lại cho rằng, “ Có thể áo bà ba ảnh hưởng tác động, cải cách từ áo lá và áo xá xẩu may bằng vải buồm đen của người Hoa lao động, là kiểu áo cứng, xẻ giữa, cài nút thắt … Phải chăng, do thời tiết quanh năm nực nội, họ bỏ luôn chiếc cổ thấp của áo lá và áo xá xẩu, mang thêm áo quanh chân cổ cho chắc. Áo xẻ giữa thay vì cài nút thắt đã được làm khuy, cài nút nhựa do ảnh hưởng tác động phương Tây ” .
Ngày xưa, người nông dân ở đồng bằng sông Cửu Long thường mặc bộ bà ba đen đi ra đồng. Áo bà ba là chiếc áo không cổ, thân áo phía sau may bằng một mảnh vải nguyên, thân trước gồm hai mảnh, ở giữa có hai dải khuy cài chạy dài từ trên xuống. Áo chít eo, xẻ tà vừa phải ở hai bên hông. Áo có độ dài trùm qua mông, gần như bó sát thân làm tôn lên những đường cong của khung hình người phụ nữ .
Nút áo bà ba cũng phong phú và đổi khác theo mỗi quá trình. Trước đây, người ta thường sử dụng kiểu nút áo truyền thống là nút bấm. Nhưng giờ đây, những loại nút đã được phát minh sáng tạo thêm nhiều mẫu mã làm tôn thêm điểm nhấn cho thân áo .
Khi chưa có thuốc nhuộm hóa học, muốn nhuộm màu đen, màu nâu cho áo bà ba, người dân thường dùng lá bàng, vỏ trâm bầu, vỏ cây dà, cây cóc, vỏ sú vẹt hoặc trái dưa nưa … nhuộm rồi phủ bùn để chống trôi màu. Khi có vải nhập cảng, thì lại dùng vải ú, vải sơn đầm, vải chéo go đen được sử dụng thoáng rộng, vì tính tiện lợi, tối màu tương thích với điều kiện kèm theo lao động, đi lại nơi sông rạch, bùn lầy, dễ giặt và chóng khô .
Trải qua thời hạn, chiếc áo bà ba đã nhiều lần được cải cách cho tương thích với sự hoạt động của khung hình người mặc cũng như sự đổi khác về tư duy thời trang. Chiếc áo bà ba truyền thống được những nhà thời trang nâng cấp cải tiến, vừa dân tộc bản địa, vừa đẹp và văn minh hơn .
Áo bà ba lúc bấy giờ không thẳng và rộng như xưa mà được nhấn thêm eo bụng, eo ngực cho ôm sát lấy thân hình. Ngoài ra, người ta còn phát minh sáng tạo những kiểu chắp vai, cổ tay, cửa tay, riêng những kiểu cổ lá sen, cánh én, đan tôn …, được tiếp thu từ kiểu y phục quốc tế. Các kiểu ráp tay cũng được nâng cấp cải tiến .
Từ kiểu may áo cánh xưa liền thân với tay, người ta nghĩ tới cách ráp tay rời ở bờ tay áo. Vào thập niên 1970, những tỉnh, thành phía Nam thông dụng kiểu ráp tay raglan, đã tạo nên vẻ đẹp tân tiến cho chiếc áo bà ba truyền thống. Hai thân áo trước và sau tách rời khỏi vai và tay áo, trong khi tay và áo lại liền từ cổ tới nách. Áo bà ba vai raglan được may rất khít, vừa khít với eo lưng, không quá thắt như kiểu áo trước đó. Tay áo dài hơn, hơi loe, hai túi ở vạt trước được bỏ đi để tạo cho thân áo nhẹ nhõm, mềm mịn và mượt mà hơn .
Cho đến nay, mặc dầu nguồn gốc, nguồn gốc của phục trang này vẫn còn nhiều quan điểm trái chiều nhưng phải chứng minh và khẳng định một điều rằng, dù nguồn gốc như thế nào thì bộ bà ba đen, khăn rằn và nón lá đã tích hợp với nhau trở thành nét biểu trưng rực rỡ cho vẻ đẹp tâm hồn, vẻ đẹp văn hoá của người phụ nữ Nam bộ .
Áo bà ba cổ điển
Người nông dân ở đồng bằng sông Cửu Long rất lâu rồi thường vận bộ bà ba đen đi đồng, bởi nó vừa sạch, vừa dễ giặt giũ. Vải may là loại vải một, vải ú, vải sơn đầm … rất mau khô sau khi giặt. Bên cạnh đó, chiếc áo bà ba được xẻ ở hai bên hông làm cho người mặc cảm thấy tự do, gần vạt áo có thêm hai túi to khá thuận tiện cho việc đựng những đồ vật nhỏ như thuốc rê, diêm quẹt, tiền tài …
Chính nhờ tính tiện lợi và sự tự do đó, chiếc áo bà ba được cả nam lẫn nữ ở đồng bằng sông Cửu Long mặc cả lúc đi làm, đi chợ, đi chơi. Riêng lúc đi chơi, họ thường chọn sắc tố nhẹ hơn như màu trắng, màu xám tro. Còn những cô, những bà thì chọn màu mạ non, xanh lơ nhạt … với vật liệu vải đắt tiền hơn như the, lụa ..
Áo bà ba hiện đại
Sau này, nhất là ở thời kỳ những năm 1960 – 1970, áo bà ba truyền thống được phụ nữ thành thị nâng cấp cải tiến, vừa dân tộc bản địa, vừa đẹp và văn minh hơn. Áo dài bà ba lúc bấy giờ không thẳng và rộng như xưa, mà được may hẹp, nhấn thêm eo bụng, eo ngực cho ôm sát lấy thân hình. Ngoài ra, người ta còn phát minh sáng tạo những kiểu chắp vai, cổ tay, cửa tay, riêng những kiểu bâu ( cổ ) lá sen, cánh én, đan tôn … là được tiếp thu từ kiểu y phục quốc tế. Các kiểu ráp tay cũng được nâng cấp cải tiến. Từ kiểu may áo cánh xưa, liền thân với tay, người ta nghĩ tới cách ráp tay rời ở bờ tay áo .
Trong những năm 1970, thành thị miền Nam thông dụng kiểu ráp tay raglan, đã tạo nên vẻ đẹp tân tiến cho chiếc áo dài bà ba truyền thống. Với kiểu vai raglan này, hai thân áo trước và sau tách rời khỏi vai và tay áo, trong khi tay và áo lại liền từ cổ tới nách. Bà ba vai raglan chỉ cần may khít, vừa khít với eo lưng, không quá thắt như kiểu áo trước đó. Tay áo dài hơn nhưng hơi loe, có khi người ta bỏ cả hai túi ở vạt trước để tạo cho thân áo nhẹ nhõm, mềm mại và mượt mà hơn .
Nhìn chung, cách ăn mặc của người Bến Tre không có sự độc lạ với những tỉnh xung quanh, cũng như ở Nam Bộ nói chung. Quan sát kỹ, ta thấy cách ăn mặc đó còn mang những nét khá rõ của cha ông từ miền ngoài vào. Dĩ nhiên qua hàng trăm năm, qua sự tác động ảnh hưởng của giao lưu văn hóa truyền thống với những dân tộc người láng giềng, đặc biệt quan trọng tác động ảnh hưởng của Pháp, cách ăn mặc ngày thường và ngày lễ hội đã có nhiều biến hóa, biến cải .
Đề cập đến việc ăn mặc của đại đa số dân chúng, trước hết cần nói đến bộ đồ bà ba. Cho đến nay chưa có tài liệu nào nói rõ bộ bà ba Open ở thời gian nào. Có quan điểm cho rằng áo bà ba là kiểu áo gia nhập từ hòn đảo Pinăng của người Bà Ba ( người Mã Lai gốc Hoa ). Lại có quan điểm cho rằng áo bà ba có những nét giống cái ” áo đàn ông cổ tròn ( cổ kiềng ) và cửa ống tay hẹp “, mà Lê Quý Đôn đã lao lý cho dân từ Thuận Quảng trở vào ở cuối thế kỷ XVIII .
Nhưng có điều chắc như đinh là bộ bà ba không hề Open sớm hơn lúc sách Gia Định thành thông chí sinh ra, nghĩa là vào khoảng chừng thế kỷ XIX. Tác giả Trịnh Hoài Đức đã ghi lại y phục của người Gia Định lúc bấy giờ như sau : “ Gia Định là cõi phía nam nước Việt, khi mới khai thác thì có lưu dân nước ta cùng Đường nhân ( chỉ người Hoa kiều – BS ). Duy có người Việt noi theo tục cũ Giao Chỉ. Hạng sĩ tử và hạng thứ dân thì búi tóc, đi chân trần, con trai con gái đều mặc áo vắn tay, bận thẳng, may kín hai nách … ”
Quan sát kỹ chiếc áo bà ba mà nay người Hoa ở Chợ Lớn còn hay mặc, ta thấy có mấy đặc thù sau đây : Cổ tay áo đứng cao 3 cm, ở cổ có 3 hàng nút, thân áo xẻ giữa có 5 đến 6 nút, khuy cài nằm ngang, có 3 túi, tay áo rộng, thường được may bằng vải kẻ sọc. Còn chiếc áo bà ba mà đồng bào ta thường mặc lúc bấy giờ, chỉ có 5 hoặc 6 nút, có hai túi ở phần dưới hai vạt trước. Ngày trước, người ta thường dùng nút đồng, hay nút xương tròn nên đơm khuy dài .
Về sau, người ta dùng nút bằng sứ trắng, hoặc màu, hay nút nhựa thì có khuy xẻ. Thuở chưa có vải khổ rộng nhập cảng của người Anh từ Ấn Độ đưa sang, mà nhân dân ta thường gọi bằng cái tên chung là ” vải Tây “, thì vật tư may mặc lúc bấy giờ đa phần là vải, lụa đũi bằng tơ tằm trong nước sản xuất từ Ba Tri, Tân Châu hay từ miền Trung đưa vào .
Bộ bà ba lúc bấy giờ đã từng trải qua nhiều lần sửa đổi, cải cách để tương thích với nhu yếu nghệ thuật và thẩm mỹ của thời đại. Ngày nay, bộ bà ba đã trở thành thứ y phục thông dụng trong cả nước, nhưng bộ bà ba đen thì ở Nam Bộ phổ cập hơn cả. Chiếc áo bà ba cắt khéo làm tôn thêm vẻ đẹp của cô gái Nước Ta có thân hình nở nang, cân đối. Chiếc áo bà ba đã đi vào thơ ca bằng hình tượng khá đẹp .
Bộ quần áo bà ba hoàn toàn có thể mặc đi lao động ngoài đồng, chèo ghe, mặc ở trong nhà, cả ở nơi đông người. Một số bà con nông dân, nhất là những người đứng tuổi, những cụ già thường mặc bộ bà ba trắng trong những ngày Tết, dịp nghỉ lễ, trong khi tiếp khách và có xu thế dùng nó để thay thế sửa chữa chiếc áo dài đen cùng khăn đóng đang trở thành cổ lỗ và phiền phức .
Phụ nữ, thì ngoài màu đen còn dùng nhiều sắc tố sặc sỡ khác, xanh, đỏ, tím, vàng hay in hoa. Thường, phụ nữ nông thôn mặc quần đen là đa phần. Lớp người trẻ tuổi ngày này đang có khuynh hướng mặc sơ mi và chiếc quần Âu bằng vải dày, có nếp, nhiều màu ( thay cho màu đen đơn điệu ) vừa gọn, vừa trông khỏe, tương thích với nếp sống công nghiệp đang từ từ hình thành. Và chiếc mũ mềm trên mái tóc cắt ngắn, hoặc uốn của phái đẹp, đang thay thế sửa chữa chiếc nón lá cồng kềnh, nhất là không tương thích với lúc ngồi trên xe đạp điện, xe máy đi ngược gió, hay ở trên tàu xe .
Cũng xuất phát từ nhu yếu thực tiễn thuận tiện, lịch sử vẻ vang, đẹp, một khuynh hướng mặc theo kiểu Âu, áo sơ mi ngắn hoặc dài tay bằng vải kẻ, hoặc vải carô, quần vải dày màu sẫm đang tăng trưởng không chỉ ở lớp người trẻ tuổi, mà cả ở người lớn tuổi, không riêng gì ở phái đẹp, mà cả phái mạnh .
Thay cho lời kết:
Khăn rằn – nón lá – áo bà ba đã trở nên một link ” tam vị nhất thể ” tạo dựng một biểu trưng hoàn mỹ nhất cho vẻ đẹp tâm hồn thuần khiết của người phụ nữ Nước Ta. Có những chiếc áo ta mặc chỉ có một lần rồi xếp vào ngăn tủ, ít khi lấy ra mặc lại .
Có biết bao tà áo dài dười bàn tay tài hoa của người nghệ sĩ đã biến tấu để không lỡ nhịp với tiết điệu của đời sống văn minh, có rất nhiều tà áo bay đi rất nhiều ” hương đồng gió nội “. Xin hãy nâng niu giữ mãi sắc màu dung dị, kín kẽ thuở khởi đầu ấy của chiếc áo bà ba, bởi ta vẫn biết ở giữa cánh đồng thời hạn to lớn, mẹ và em vẫn mặc chiếc áo ấy ; ẩn hiện sau lũy tre làng, trĩu cong bờ vai giữa bao lo toan của dòng đời để tạo ra sự hạt lúa củ khoai cho ta lớn khôn vươn mình tới bao chân trời mới của tương lai …
Hình internet
Kim Quy sưu tập
Chiếc áo bà ba
Sáng tác Trần Thiện Thanh
Ca sĩ Hương Lan
Chiếc áo bà ba trên dòng sông thăm thẳm
Thấp thoáng con xuồng bé nhỏ mong manh
Nón lá đội nghiêng tóc dài con nước đổ
Hậu Giang ơi em vẫn đẹp ngàn đời.
Nhớ chiếc xuồng xưa năm nào trên bến cũ
Thương lắm câu hò réo gọi khách sang sông
Áo trắng xuồng đưa mắt cười em khẽ gọi
Người thương ơi em vẫn đợi chờ.
Đẹp quá quê hương hôm nay đẹp vô ngần
Về Sóc Trăng hôm nay khai điệu lâm thôn
Đàn én chao nghiêng xôn xao mùa lúa nhiều
Về bến Ninh Kiều thấy chàng đợi người yêu
Em xinh tươi trong chiếc áo bà ba
Em đi mau kẻo trễ chuyến phà đêm
Qua bến bắc cần thơ.
Hậu Giang ơi nước xuôi xuôi một dòng
Dẫu qua đây một lần
Nói sao cho vừa lòng
Nói sao cho vừa thương.
Source: thoitrangviet247.com
Category: Áo
