Áo yếm: “Di sản trang phục” của Việt Nam

Hình ảnh những cô gái thướt tha trong tà áo dài duyên dáng từ lâu đã trở thành hình tượng của Nước Ta. Tuy nhiên, nhìn lại quy trình tăng trưởng lịch sử vẻ vang trang phục dân tộc bản địa, Nước Ta không chỉ có áo dài mà còn có áo yếm – thứ trang phục không hề thiếu của người con gái xưa .

Ngày xưa áo yếm thường chỉ được gọi với cái tên nôm na là cái yếm, đó là thứ trang phục đã có từ bao đời nay và vẫn còn giữ được cho đến ngày hôm nay. Yếm là một thứ trang phục nội y không thể thiếu của người phụ nữ Việt xưa. Nó là một tấm vải hình thoi hoặc hình vuông có sợi dây để quàng vào cổ và buộc vào sau lưng, được dùng để che ngực.

Không chỉ vào chốn cung đình với những mệnh phụ công nương, cái yếm còn ra ruộng đồng ” dầm mưa dãi nắng ” với người nông dân và cùng với chiếc áo tứ thân, cái yếm theo chị em đến với hội khét tiếng, góp thêm phần tạo nên bộ ” quốc phục ” của quý bà thời xưa .

Khi xưa ở với mẹ cha
Một năm chín yếm xót xa trong lòng
Từ khi em về nhà chồng
Chín năm một yếm, em lật trong ra ngoài.

Một số nhà nghiên cứu cho rằng chiếc yếm được ra đời là để tôn lên cái lưng ong vốn được xem là một nét đẹp của người phụ nữ trong văn hóa Việt Nam.

​ Theo ý niệm truyền thống cuội nguồn của người Việt, một cô gái đẹp là phải có cái sống lưng được thắt đáy nhỏ bé như cái sống lưng ong. Người Việt xưa cho rằng những cô gái với cái sống lưng ong không chỉ mang một dáng hình đẹp mà còn có vừa đủ toàn bộ những đức hạnh của một người vợ, người mẹ .

Đàn bà thắt đáy lưng ong
Đã khéo chiều chồng lại khéo nuôi con.

Áo yếm thời xưa

Cái yếm Open trong đời sống của dân cư Nước Ta không biết tự khi nào và mãi tới đời nhà Lý ( Thế kỷ 12 ) cái yếm mới ” định hình ” về cơ bản. Theo dòng lịch sử vẻ vang, cái yếm không ngừng biến hóa, nâng cao tính thẩm mỹ và nghệ thuật qua những lần nâng cấp cải tiến .

Thuyền anh ngược thác lên đây
Mượn đôi dải yếm làm dây kéo thuyền.
Ở gần mà chẳng sang chơi
Để em ngắt ngọn mồng tơi bắc cầu.
Mồng tơi chẳng bắc được đâu
Em cởi dải yếm bắc cầu anh sang

Ở thế kỷ 17, cái yếm vẫn chưa có sự thay đổi lớn lao về hình thức. Thế kỷ 19, cái yếm có hình vuông vắt chéo trước ngực, góc trên khoét lỗ làm cổ, hai đầu của lỗ, đính hai mẩu dây để cột ra sau gáy.

Nếu cổ tròn gọi là yếm cổ xây, cổ nhọn đầu hình chữ V gọi là yếm cổ xẻ, đít chữ V mà xẻ sâu xuống gọi là yếm cổ cánh nhạn. Bước sang thế kỷ 20, áo yếm càng được sử dụng phổ biến với nhiều kiểu dáng và mẫu mã phong phú.

Dành cho người lao động có yếm màu nâu dệt bằng vải thô. Người lớn tuổi mặc yếm màu thẫm.

 
Con gái nhà gia giáo mặc yếm nhiều màu, lịch sự và trang nhã và kín kẽ. Loại yếm ” ỡm ờ “, màu sặc sỡ, cổ cắm sâu trễ quá bờ ngực, ” thử thách ” chỉ dân ” trời ơi ” dạng Thị Mầu mới mặc. Thời kỳ ” cải cách ” này, cổ yếm thường được ” dằn ” thêm ba đường chỉ để ” bảo hiểm ” hoặc may viền lằn vải, thêu hoa cặp theo đường biên cổ .

“Em đeo giải yếm đào
Quần lĩnh áo the mới
Tay cầm nón quai thao”.     

Một loại yếm hay được những cô gái sử dụng nữa là ” yếm đeo bùa “. Gọi là yếm đeo bùa bởi người mặc chúng thường để xạ hương vào trong túi vải nhỏ đeo cạnh yếm, đó chính là thứ vũ khí vô cùng lợi hại của những cô gái thời xưa …

Không chỉ vậy, chiếc yếm còn tạo ra sự những câu truyện tình yêu vô cùng độc lạ. Xưa, những cô gái khi hẹn hò người mình yêu thường ” ém ” một miếng trầu trong chiếc yếm của mình, dân gian gọi đó là ” khẩu trầu dải yếm “. Có lẽ không có thứ trầu nào ” rất linh ” hơn loại trầu dải yếm này .

Để trở thành “quốc phục” của quý bà quý cô trước khi chiếc áo dài ra đời, đi kèm với cái yếm là chiếc áo cánh khoác ngoài không cài cúc.
Khi ra ngoài bên ngoài chiếc yếm phải có thêm chiếc áo dài, chiếc váy lưỡi trai bằng lĩnh, dải lụa đào hoặc màu mỡ gà thắt ngang lưng, cái xà tích bạc lủng lẳng, bộ “độ nghề” ǎn trầu bên phía cạnh sườn, chân mang dép.

Gió xuân tốc dải yếm đào
Anh trông thấy oản sao không vào thắp hương.

Chưa hết, phục trang ra đường còn phải kể đến là hai chiếc khǎn đội đầu: khǎn nhiễu (quấn bên trong) và khǎn mỏ quạ (trùm bên ngoài). Nếu đúng dịp hội hè đình đám các cô gái thường trang bị thêm cho mình chiếc nón quai thao, tóc vấn cao cài lược.

Suốt chiều dài lịch sử, cái yếm đã đi vào “giấc mơ” của biết bao thế hệ mày râu. “Trời mưa lấy yếm mà che – Có anh đứng gác còn e nỗi gì?”. Đáp lại, các nàng cũng chẳng vừa: “Ước gì sông hẹp tày gang – Bắc cầu dải yếm cho chàng sang chơi”.

Lược trúc lỏng cài trên mái tóc
Yếm đào trễ xuống dưới nương long
Ðôi gò Bồng đảo sương còn ngậm
Một lạch Đào nguyên suối chửa thông

Hỡi cô mặc áo yếm hồng
Đi trong đám hội có chồng hay chưa?…
Cô kia yếm trắng lòa lòa
Lại đây đập đất trồng cà với anh.
Bao giờ cà chín cà xanh
Anh cho một quả để dành mớm con.
Cho đến câu nhớ nhung, mong đợi của kẻ xa quê
Mình về mình có nhớ chăng
Ta về như lạt buộc khăn nhớ mình.
Ta về ta cũng nhớ mình
Nhớ yếm mình mặc, nhớ tình mình trao

Cái yếm là thứ trang phục vừa kín đáo, vừa… “ỡm ờ” một cách nghệ thuật và độc đáo. Chả thế mà Thị Mầu nói với chàng nô: “Gió xuân tốc dải yếm đào – Anh trông thấy oản sao không vào thắp hương!”… 

Hay như thơ Hồ Xuân Hương :

Lược trúc lỏng cài trên mái tóc,
Yếm đào trễ xuống dưới nương long.
Ðôi gò Bồng đảo sương còn ngậm,
Một lạch Đào nguyên suối chửa thông.

Cuộc cách mạng yếm xảy ra vào thế 20 khi những kiểu áo Tây phương xâm nhập vào Nước Ta với sự sinh ra của rất nhiều kiểu yếm và áo ngực mới lạ. Trang phục gia nhập vào có tính tiện lợi hơn hẳn nên Yếm không còn được sử dụng thoáng rộng nữa, yếm thường chỉ được dùng cùng với những trang phục cổ trong những dịp liên hoan truyền thống cuội nguồn .

    

Ngày nay chiếc yếm đã được nâng cấp cải tiến gọi là áo yếm để dùng cho những em gái mới lớn. Áo yếm dùng mặc trong có hai dây mang lên vai thay vì trước đây chiếc yếm có hai dây buộc quanh cổ và hai dây bên buộc ngang sống lưng … nhưng chiếc áo yếm thời xưa vẫn xứng danh là một di sản trang phục của Nước Ta .

Còn đâu cái yếm lụa sồi

Theo TTVN

Áo yếm trong thơ văn Việt Nam

Lịch sử
Áo yếm Open từ khi nào không ai rõ, chỉ biết rằng nó đã xuất hiện trong đời sống của dân cư Việt từ rất rất lâu rồi. Nó được mặc bởi phụ nữ Việt ở mọi những tầng lớp giai cấp xã hội, từ những tôn nữ công chúa nơi thâm cung, những phu nhân tiểu thư của những mái ấm gia đình quý tộc, đến những người phụ nữ tầm trung tần tảo, khó khăn vất vả sớm hôm để nuôi chồng, nuôi con .

Một số nhà nghiên cứu và điều tra cho rằng chiếc yếm được sinh ra là để tôn lên cái sống lưng ong vốn được xem là một nét đẹp của người phụ nữ trong văn hóa truyền thống Nước Ta. Theo ý niệm truyền thống lịch sử của người Việt, một cô gái đẹp là phải có cái sống lưng được thắt đáy nhỏ bé như cái sống lưng ong. Người Việt xưa cho rằng những cô gái với cái sống lưng ong không chỉ mang một dáng hình đẹp mà còn có khá đầy đủ toàn bộ những đức hạnh của một người vợ, người mẹ. Chúng ta có câu ca dao :

Đàn bà thắt đáy lưng ong
Đã khéo chiều chồng lại khéo nuôi con.

Hình dạng của chiếc áo yếm hoàn toàn có thể là đã được biến hóa theo thời hạn nhưng nó lần tiên phong được ghi nhận vào thế kỷ 12 dưới triều Lý .
Vào thế kỷ 18-19, chiếc áo yếm có hình vuông vắn vắt chéo trước ngực, góc trên khoét tròn làm cổ, hai đầu của lỗ đính mẩu dây để cột ra sau gáy. Nếu cổ tròn gọi là yếm cổ xây, cổ nhọn đầu hình chữ V gọi là yếm cổ xe, đáy chữ V mà sẻ sâu xuống gọi là yếm cổ nhạn .

Cuộc cách mạng áo yếm xảy ra vào thế 20 khi những kiểu áo Tây phương xâm nhập vào Nước Ta với sự sinh ra của rất nhiều kiểu yếm mới lạ .
Màu sắc áo yếm nói lên khá nhiều về người chủ của nó : Người lao động đồng ruộng mặc yếm màu nâu bằng vải thô. Con gái nhà gia giáo thì mặc yếm nhiều màu nhã nhặn và kín kẽ. Người lớn tuổi mặc yếm màu thẫm. Kiểu yếm màu sặc sỡ, cổ khoét sâu thì ít người dùng, chỉ những người như kiểu thị Màu mới dám xài, với câu thơ ỡm ờ :

Gió xuân tốc dải yếm đào
Anh trông thấy oản sao không vào thắp hương

Áo yếm thường được dùng phối hợp với áo cánh hoặc áo dài, mặc với nón quai thao, khăn nhiễu và khăn mỏ quạ .
Áo yếm trong thơ văn Nước Ta
Hình ảnh chiếc yếm đã đi sâu vào ca dao Nước Ta. Nó đã trở thành một chủ đề quán xuyến quen thuộc, tạo nên sự lãng mạn và đáng yêu cho những câu thơ ca tình tứ của dân tộc bản địa .

Từ những câu tỏ tình của những chàng trai trong những cuộc gặp gỡ

Hỡi cô mặc áo yếm hồng
Đi trong đám hội có chồng hay chưa?
Cô kia yếm trắng lòa lòa
Lại đây đập đất trồng cà với anh.
Bao giờ cà chín cà xanh
Anh cho một quả để dành mớm con.

Cho đến câu nhớ nhung, mong đợi của kẻ xa quê

Mình về mình có nhớ chăng
Ta về như lạt buộc khăn nhớ mình.
Ta về ta cũng nhớ mình
Nhớ yếm mình mặc, nhớ tình mình trao

Rồi chiếc yếm lại trở thành vật trao tình của những cô gái trẻ. Yêu anh thì mới trao yếm cho anh. Khi anh hỏi mượn em chiếc yếm là ý anh muốn hỏi em có yêu anh không, có đồng ý chấp thuận theo anh không .

Thuyền anh ngược thác lên đây
Mượn đôi dải yếm làm dây kéo thuyền.
Ở gần mà chẳng sang chơi
Để em ngắt ngọn mồng tơi bắc cầu.
Mồng tơi chẳng bắc được đâu
Em cởi dải yếm bắc cầu anh sang

Dải yếm thì làm thế nào mà dùng dây kéo thuyền được, làm thế nào mà bắc cầu được ? Nhưng đấy chỉ là ẩn ý thôi, cái anh thực sự muốn là chân tình của em. Em phải dùng “ yếm ” làm dây bắc cầu thì anh mới sang .

Rồi dải yếm lại trở thành một hình tượng cho tình yêu giữa đôi trai gái

Trời mưa trời gió kìn kìn
Đắp đôi dải yếm hơn nghìn chăn bông

Bên ngoài mưa gió lạnh rét, đôi uyên ương dùng đôi dải yếm để đắp và vẫn thấy ấm cúng hơn nằm trong nghìn lớp chăn bông. Đó không phải là vì dải yếm có sức cách lạnh tốt, mà là vì dải yếm là hình tượng cho tình yêu của lứa đôi, tình yêu ấy hoàn toàn có thể làm ấm lòng người giữa tiết trời giá rét .

Đối với những đôi trai gái không được nên duyên nên phận vợ chồng như mong ước, chiếc yếm lại hiện lên trong câu thơ xót thương hụt hẫng của những chàng trai .

Kiếp sau đừng hóa ra người
Hóa ra dải yếm buộc người tình nhân

Yếm còn trở thành nguồn cảm hứng cho biết bao thế hệ thi sĩ Việt. Tác giả bài “ Chùa Hương ” khi tả một cô thiếu nữ đẹp đang lên chùa đã viết

“Em đeo giải yếm đào
Quần lĩnh áo the mới
Tay cầm nón quai thao”.

Vẫn nguồn cảm hứng từ chiếc áo yếm, nhà thơ Hoàng Cầm đã viết nên khúc “ Hội Yếm Bay ”

“Ngất núi ô kìa anh vỗ nhịp
Bay cờ triệu yếm ríu ran ca
Ngũ sắc chen nhau cầu lễ hội
Nuột nà cởi bỏ áo hoa khôi”

Còn nhà thơ Nguyễn Bính khi bày tỏ sự hụt hẫng so với cô em thôn nữ của ông đã viết

“Nào đâu chiếc yếm lụa đào.
Chiếc khăn lưng đũi nhuộm hồi sang xuân?…”

Yếm, đã đẹp, lại còn hấp dẫn ở nét vừa kín vừa hở. Xem Hồ Xuân Hương tả cô gái sau thì rõ :

“Lược trúc lỏng cài trên mái tóc
Yếm đào trễ xuống dưới nương long
Ðôi gò Bồng đảo sương còn ngậm
Một lạch Đào nguyên suối chửa thông”

(Bài viết Thùy An,
Tranh: họa sỹ Quốc Dũng)

 Kim Phượng st

Source: thoitrangviet247.com
Category: Áo