Đi tìm dáng áo tứ thân trong những làn điệu dân ca quan họ đậm nghĩa đậm tình

Đăng lúc : Thứ sáu – 31/07/2015 18 : 14 – Đã xem : 2994

Đất Kinh Bắc với sông Đuốn, sông Cầu thơ mộng và lũy tre xanh rì rào … đã đi vào tâm thức của người Nước Ta là chiếc nôi của những làn điệu dân ca quan họ sâu đậm nghĩa tình. Nhưng ít ai biết rằng để tạo nên sự lúng liếng rất đỗi tình tứ làm say lòng bao người, chiếc áo tứ thân mớ ba mớ bảy là một điểm nhấn không hề thiếu trong những canh hát giao duyên của người quan họ .

Ngược dòng thời gian…

Không phải ngẫu nhiên mà những liền chị quan họ mỗi khi giã bạn thường hát rằng “ Khăn áo đây em gửi lại đây í ơ … ” để vấn vương không chỉ những liền anh mà còn vương vấn trong lòng bao người chiêm ngưỡng và thưởng thức. Và cũng không phải vô lý khi người con trai xứ lạ rời hội Lim lại lấn cấn dùng dằng buông lời hẹn mùa sau anh trở lại “ tìm một dáng áo tứ thân ” … Trong đời sống, có những thứ đã sinh ra là để dành cho nhau, để phối hợp với nhau, để chỉ có nhau, tạo thành một cặp. Hát quan họ và chiếc áo tứ thân cũng là một sự “ cặp kè ” như vậy, cùng dìu nhau đến bậc “ Di sản văn hóa truyền thống phi vật thể của quốc tế ” vào năm 2009 .Trong một lần suôn sẻ được gặp và phỏng vấn nghệ nhân hát quan họ cổ Nguyễn Thị Bàn ở TP Thành Phố Bắc Ninh, tôi có nghe bà nhắc một điều mà mê hoặc mãi. Bà bảo : “ Đã bước chân vào với dân ca quan họ cổ, mà “ liền chị ” ( bên nữ hát quan họ trong những cánh hát giao duyên – PV ) không sắm cho mình một bộ áo tứ thân ( ngày này gọi tắt là áo quan họ – PV ) với yếm thắm, dải đào thì coi như người ca đó mới chỉ đứng ngoài cửa của ngôi nhà dân ca nổi tiếng xứ Bắc ” .Câu nói của một người ở bậc nghệ nhân trong làng quan họ cổ thôi thúc bước chân tôi nhiều lần trở lại mảnh đất của giao duyên, mảnh đất của hẹn hò để tìm hiểu và khám phá và có cho mình những câu vấn đáp mê hoặc. Hát quan họ xưa, hay gọi là chơi quan họ cổ là hình thức hát giao duyên ( hát đối ) giữa liền anh ( bên nam ) với liền chị ( bên nữ ). Người hát không cần đàn nhạc, không cần ra mắt. Họ hát vì nhu yếu giao lưu tình cảm với nhau. Bởi thế, những liền anh liền chị đã qua “ kết nghĩa quan họ ” thì nhất định không lấy nhau cho câu hát giao duyên thêm tình tứ, dùng dằng vấn vít qua bao đời. Ngày nay, hát quan họ còn là hình thức trao đổi tình cảm giữa liền anh, liền chị với người theo dõi, gọi là màn biểu diễn quan họ. Bởi thế, phục trang khi hát càng được những liền anh liền chị chú trọng hơn .

Hát quan họ tại ao đình vào những dịp tiệc tùng. Ảnh : Khánh Phong

Đam mê làm nên chiếc áo đặc biệt 

Cụ Bàn kể lại, xưa kia, khi Hai Bà Trưng đánh giặc mặc chiếc áo có hai tà xẻ phía trước màu vàng. Sau này, người phụ nữ Nước Ta vì sự tôn kính dành cho hai vị nữ tướng đã học tập cách mặc đồ của hai bà nhưng tránh màu vàng và xẻ vạt tứ thân. Mặc dù chưa có một Kết luận nào về nguồn gốc áo tứ thân hay áo mớ ba mớ bảy của người quan họ, nhưng người ta luôn tin rằng thứ phục trang đặc biệt quan trọng đó sinh ra là để dành cho quan họ .

Chị Dương Minh Ngọc ở TP Bắc Ninh, một người đã có kinh nghiệm hơn mười năm lăn lộn với nghề may áo quan họ, làm đẹp cho anh hai, chị hai cho biết: “Áo quan họ là thứ trang phục riêng, rất đặc trưng của dân ca quan họ Bắc Ninh. Cái tình của người quan họ không chỉ được truyền tải trong câu hát mà nó hút hồn người đối diện ngay chính từ trang phục. Nếu trang phục không đúng chất, không đúng kiểu, câu hát quan họ có hay mấy cũng như món ăn thiếu gia vị”.

Cũng theo chị Ngọc, một bộ áo quan họ hoàn hảo không chỉ có áo mà cần cả yếm, dải thắt lưng, khăn vấn mỏ quạ, váy chùng, hài mũi cong và nón quai thao, so với liền chị. Trang phục cho liền anh sẽ giản tiện hơn với áo the, khăn xếp. Để làm được những phục trang này, người may không chỉ có khiếu mà còn cần một chữ duyên với nghề. Bên cạnh đó, người thợ phải có tính kiên trì và sự tỉ mỉ rất cao vì phần đường may của áo rất ít. Đa số những đường chỉ phải dùng tay để khâu, để vắt rất kỳ công thì tà áo mới bay, vạt áo mới mềm .Ngày xưa vật liệu tạo nên nét thanh tao của phục trang quan họ đa phần may bằng the, lụa tơ tằm HĐ Hà Đông, váy may bằng vải lnh tía hoặc sa tanh đen, khăn vuông mỏ quạ từ vải láng đen hoặc chéo go, thắt lưng thường làm bằng lụa hoặc đũi. Ngày nay phục trang quan họ được nâng cấp cải tiến hoàn thành xong hơn cả về nghệ thuật và thẩm mỹ, vật liệu và mẫu mã trên cơ sở phát huy tối đa những giá trị truyền thống lịch sử của bộ phục trang xưa. Chủng loại vải may nhiều mẫu mã, phong phú và nhiều sắc tố hơn. Khổ vải rộng nên không phải chắp 4 mảnh như xưa, chỉ còn vạt trước, vạt sau cùng một vạt con bên trong, bỏ đi đường can sống sống lưng sau và đường can giữa thân trước để chiếc áo mềm mịn và mượt mà và thanh thoát hơn. Về màu sắc áo nâng cấp cải tiến còn hai lớp tạo sự thon thả hơn cho người mặc. Đặc biệt là việc cách điệu phát minh sáng tạo cái “ lá lật ” trước ngực bằng màu xanh lá mạ tạo cảm xúc cho người nhìn vẫn tưởng như áo ba lớp. Cái “ lá lật ” màu xanh chính là thay cho chiếc áo xanh bên trong, giữa vẫn là áo màu đỏ cánh sen, bên ngoài là lớp the đen tạo gam màu cánh gián – sắc tố chủ yếu của phục trang quan họ nữ không hề sửa chữa thay thế. Riêng “ lá lật ” màu xanh trước ngực phối hợp màu đỏ thẫm của cổ yếm tạo điểm nhấn điển hình nổi bật trong bộ phục trang của liền chị .

Chị Dương Minh Ngọc, người rất am hiểu và có nhiều kinh nghiệm tay nghề với nghề may áo quan họ, làm đẹp cho anh hai, chị hai quan họ. Ảnh : Khánh Phong

Cách tân nhưng vẫn giữ truyền thống

Với sự tích hợp giữa mẫu mã áo dài truyền thống lịch sử và áo dài tân thời lúc bấy giờ, phục trang của liền chị quan họ càng toát lên vẻ đẹp quyến rũ của người phụ nữ. Đường may hầu hết vẫn là khâu tay để chiếc áo được mềm mại và mượt mà. Khéo mặc, khéo chít khăn, liền anh liền chị càng điển hình nổi bật hơn trong cái nền nã, lịch sự đặc trưng của người quan họ. Chiếc khăn vấn đầu của liền chị quấn đằng trước to, đằng sau nhỏ lại, khi đội lên tạo khuôn mặt trái xoan và khi đội thêm khăn vuông mỏ quạ sẽ tạo hình khuôn mặt búp sen. Với liền anh, khăn xếp hoàn toàn có thể xếp 7 hoặc 9 theo luật âm khí và dương khí, nhất thiết phải là xếp lẻ, độ cao tương thích để khi đội, khuôn mặt liền anh trông thanh tú và sang trọng và quý phái .

Hiện nay, quan họ hát, quan họ biểu diễn chiếm đa số, người ta ít khi chơi quan họ thuần túy như xưa. Chính vì thế, trang phục quan họ cổ đã biến hóa và được cách tân hơn rất nhiều. Màu của những chiếc áo mớ ba mớ bảy được kết hợp phóng khoáng hơn, sắc màu hơn tùy vào sở thích của mỗi người. Yếm cũng được cách tân trang trí nhiều kiểu dạng như đính kim sa lóng lánh trước ngực hoặc chạy dài theo chiều yếm, để khi chiếc áo mớ bảy mớ ba lấp ló chiếc yếm sẽ nhìn lộng lẫy và sang trọng hơn. “Tuy nhiên, dù có cách tân đến đâu thì về cơ bản trang phục áo quan họ truyền thống vẫn được tôn trọng và giữ gìn. Người biểu diễn có thể yêu cầu may thêm, may kiểu cách, pha trộn màu sắc, nhưng không bao giờ được thiếu bớt đi một phụ tùng nào và dáng áo cơ bản truyền thống cũng không được thay đổi. Đó là cái đã làm nên chất tình trong quan họ cổ từ lâu đời, không thể khác”, chị Ngọc khẳng định. 

Hàng năm, cứ vào giêng hai ngày rộng tháng dài, người người khắp cả nước cùng bạn hữu quốc tế lại tụ họp về hội Lim, huyện Tiên Du, tỉnh TP Bắc Ninh để được hòa mình vào không khí bữa tiệc quan họ thấm đẫm những lúng liếng chân tình của người quan họ. Và đặc biệt quan trọng, dáng áo tứ thân, mớ ba mớ bảy, quần chùng khăn xếp, áo the của những liền anh liền chị quan họ luôn có một sức hút đặc biệt quan trọng. Nhiều người tìm về hội Lim cũng chỉ vì một dáng áo vấn vương của mùa hội trước. Ấy là những “ đặc sản nổi tiếng ” của quê nhà Kinh Bắc mà không đâu trên quốc tế này có được. Nghệ nhân Nguyễn Thị Bàn san sẻ, xưa những cụ chơi quan họ cổ mà không cần đàn sáo đệm nhạc, cứ hát bằng giọng của mình mà hoàn toàn có thể hát hết canh này qua canh khác, hát thâu đêm suốt sáng. Cụ mê quan họ từ ngày còn trong bụng mẹ bởi người mẹ yêu say quan họ cổ của cụ đã từng hát cả khi mang bầu cụ. “ Có lẽ cho nên vì thế mà khi lớn lên cho đến giờ đây, tôi vẫn rất yêu say quan họ cổ quê mình. Mà phải là quan họ cổ mới đúng chất ” – cụ Bàn nói. Cũng theo cụ Bàn, tà áo tứ thân góp thêm phần rất lớn trong việc tôn vinh làn điệu dân ca quan họ Thành Phố Bắc Ninh nổi tiếng khắp trong và ngoài nước.

Khánh Phong

Source: https://thoitrangviet247.com
Category: Áo