Ngược dòng lịch sử, trở về mảnh đất Nam bộ thủa sơ khai, cũng là tìm về
gốc tích của chiếc áo bà ba. Không như người Bắc mặc váy, yếm hay áo tứ
thân… bộ y phục thường ngày của người Nam bộ thế kỷ XVIII là áo ngắn
và quần dài. Về sau đến thế kỷ XIX đã có sự cải tiến quan trọng cho bộ
y phục ban đầu ấy thành bộ y phục thông dụng mà chúng ta thấy ngày nay
đó là bộ quần áo có tên bà ba. Nhưng cũng có người lại cho rằng bộ bà
ba Nam bộ phỏng theo y phục của các nước lân cận nhờ quá trình giao lưu
văn hoá. Cụ thể hơn đó là kiểu trang phục của người “BaBa”- một nhóm
người Hoa sống trên đảo Pinang thuộc Malaysia ngày nay. Tuy nhiên,
chúng ta phải luôn khẳng định một điều rằng dù xuất xứ như thế nào thì
bộ bà ba đen, khăn rằn và nón lá đã kết hợp với nhau trở thành nét biểu
trưng đặc sắc cho vẻ đẹp tâm hồn, vẻ đẹp văn hoá của người phụ nữ Nam
bộ nói riêng và người phụ nữ Việt Nam.

Tự bao giờ áo bà ba
đi vào câu hát dân ca quê mình
Em xinh – cái nón cũng xinh
áo bà ba nữa cho tình thêm say
Hết tiền thiếu gạo đi vay
chưa nhìn thấy áo nửa ngày đã mong
Ai cho vay được nỗi lòng
vắng em chỉ biết nhìn dòng sông trôi

Dịu dàng đến thế. Người ơi!
để chiều sông Hậu lá rơi chạnh lòng
Dòng sông thì rộng mênh mông
áo em lại thắt eo hông làm gì
Khen ai khéo chiết đường ly
để cho tà áo thầm thì lời quê
Diệu kỳ tà áo đam mê
Cho xuồng ba lá xuôi về bến mơ

Nếu so với các trang phục truyền thống trong và ngoài nước, thì có lẽ
áo bà ba Nam bộ là bộ trang phục đơn giản nhất. Sự khiêm tốn này phù
hợp với quan điểm sống của người Việt luôn đề cao sự giản dị, nền nã.
Chỉ thế thôi nhưng nó đã dệt nên những bản hoà tấu nhẹ nhàng trầm bổng
nối hai bờ quá khứ và hiện tại, làm nao lòng bao lữ khách qua đây.

Thủa xa xưa áo theo người đi đánh giặc, giữ nước, giữ nhà, cùng Bà
Định, Bà Điểm, cùng đội quân tóc dài trong phong trào Đồng Khởi, làm
nên câu hát du dương: “Chiếc áo bà ba trên dòng sông thăm thẳm. Thấp
thoáng con xuồng bé nhỏ đến mong manh. Nón lá đội nghiêng coi thường
con sống dữ. Hậu Giang ơi em vẫn đẹp ngàn đời”. Ngày nay, ta có thể
thấy họ – những người con gái Nam bộ ấy đảm đang khi ra đồng, mềm mại
trên những chuyến đò ngang, thấp thoáng đâu đây bên những rặng dừa, gió
tung tà áo trên những chiếc cầu tre lắt lẻo hay bay bổng trong điệu hò
điệu lý.

Áo là biểu tượng, là tâm hồn, là kết tinh của quê hương xứ sở, là hồn
Việt trải qua mấy trăm năm kể từ khi cha ông ta khai phá mảnh đất
phương Nam. Nhưng ngày nay cái đẹp thuần khiết ấy, những sắc màu dung
dị ấy đang mai một dần đi. Cổ tròn, cổ tim hoặc cổ thìa vốn là đặc
trưng của áo bà ba nhưng giờ đây dưới bàn tay biến tấu của các nhà
thiết kế hoặc do sở thích cá nhân, cổ áo khi thấp, khi cao, khi trễ
nải, lúc hình vuông, hình lá, lúc khoét rộng hở hang. Độ dài rộng ngắn
hẹp của áo ư? Tuỳ thích! Ta biết đặc điểm của miền đất Nam bộ là nhiều
kênh rạch sông nước, thừa nắng gió nên phải chít eo và xe tà thấp thôi
để dù có đi làm hoặc đi chơi nắng gió sông nước chỉ đủ làm tung nhẹ tà
áo mà không để làm mất đi vẻ e ấp kín đáo của người phụ nữ. Nhưng giờ
đây người ta chít eo cao lên, vạt áo xe thật dài, xẻ thật cao gần về
phía nách. Chắc để hở chút eo, chút lườn cho bắt mắt chăng?

Y phục xưa thường nhuộm màu đen, màu nâu, bằng lá bàng, vở cây đà, cây
cóc hoặc trái dưa nưa (makloer). Từ một bộ bà ba đen ban đầu, theo thời
gian sở thích và nếp sinh hoạt thay đổi dần dần nó được hoàn thiện thêm
với đủ các cung bậc trầm bổng của màu sắc, hoạ tiết, hoa văn. Nhiều nhà
thiết kế, nhà tạo mẫu có tâm huyết, muốn kế thừa và phát huy truyền
thống của trang phục đã có những cải tiến, phá cách thành công để áo bà
ba không những sống trong đời sống hàng ngày mà nó còn sống trên sân
khấu thời trang, hoà nhịp cùng tiết điệu của cuộc sống hiện đại cùng
bạn bè năm châu. Nhưng lại cũng có không ít mẫu mang những kiểu dáng,
pha lẫn hoạ tiết, màu sắc, được cải biến một cách tuỳ tiện nếu không
muốn nói là lố lăng, làm giảm thậm chí mất đi cái đẹp tự thân của bộ bà
ba truyền thống (điều này ít nhiều xã xảy ra với áo dài, áo tứ thân,
những kiểu trang phục của dân tộc ít người…), hình ảnh bộ bà ba đen
nguyên sơ dân dã trở nên nhiều hình nhiều vẻ, loè loẹt sắc màu, thêu
thùa biết bao hoa lá rồng phượng. Khí hậu Nam bộ nóng nắng quanh năm
nên áo được may bằng chất liệu mềm, mát, thanh mảnh, nay được may bằng
những gấm những nhung. Các nhà thiết kế, nhà tạo mốt, trước khi thực
thi những ý tưởng sáng tạo nào đó nên chăng hãy để tâm một chút tìm
hiểu lịch sử, phong tục, phong cách sống, quan niệm về cái
Chân-Thiện-Mỹ của mỗi bộ y phục, mỗi dân tộc, mỗi xứ sở, để nắm được
cái hồn, cái nét đặc trưng của bộ y phục gốc để từ đó sẽ có những sự
biến tấu, cải biên phù hợp, không lạm dụng mà vẫn kế thừa bản sắc văn
hoá của dân tộc. Với áo bà ba nên chăng hãy chọn những hoạ tiết hoa văn
mềm mại, dịu dàng, những màu săc tươi mới vừa phải đủ để hoà vào vườn
hoa thời trang nhưng không làm mất đi vể đẹp riêng của áo?

Nhớ chiếc xuồng xưa năm nào trên bến cũ
Thương lắm câu hò kêu gọi khách sang sông
Áo trắng xuồng đưa mắt cười em khẽ gọi
Người thương ơi em vẫn đợi chờ.

Đẹp quá quê hương hôm nay đẹp vô ngần
Về Sóc Trăng một ngày ca điệu lâm thôn
Đàn én chao nghiêng xôn xao mùa lúa nhiều
Về bến Ninh Kiều thấy nàng đợi người yêu

Em xinh tươi trong chiếc áo bà ba
Em đi mau kẻo trễ chuyến phà đêm
Qua bến Bắc Cần Thơ

Nhớ kỷ niệm xưa nông xuồng đêm trăng tỏ
Em gái Ninh Kiều tóc dài chấm lưng thon
Đất nước mình đây dẫu xuồng ghe bé bỏng
Mà không thôi nhớ thương nên đầy vơi.